آموزش سنتور

سنتور، یکی از کهن ترین و خوش آواترین سازهای ایرانی است که هم در تکنوازی و هم اجرا در گروه موسیقی، جایگاهی و جلوه ای بس ویژه دارد.

تاریخچه:

در تاریخچه ی ابداع و اجرای سنتور، کهن ترین نشانه ها، از آثار به دست آمده ی سنگتراشی از دوران آشوریان و بابلیان حکایت می کند که در حدود 600 سال پیش از میلاد، بیانگر نواختن آن در مراسمی به بزرگداشت " آشور بانیبال" است. همچنین، در تاریخنامه ی : مروج المذهب" ، ابوالحسن علی ابن حسین مسعودی، تاریخ نگار نامی ایرانی، به کاربرد و رونق ساز سنتور در دوران ساسانیان اشاره دارد. ابونصر فارابی و حکیم ابوعلی سینا نیز به دفعات در تألیفات خویش، از ساز سنتور و رواج آن در قرون و اعصار گوناگون میان مردم این سرزمین نام برده اند. عبدالقادر مراغه ای هم به سازی شبیه به سنتور با نام طوفان یاد می کند که البته بر روی هر خرک آن تنها یک تار می بستند و با جابه جایی خرک آن را کوک می کرده اند.منوچهری دامغانی، شاعر طبیعتگرای سده ی پنجم نیز در یکی از ابیات خود چنین می سراید:

کبک، ناقوس زن و شارک، سنتور زن است           فاخته، نای زن و بط، شده تنبور زَنا

سنتور، سازی کاملاٌ ایرانی است که همانند بسیاری دیگر از سازهای ایرانی الاصل مانند تنبور و چنگ، در طول تاریخ به ممالک دور و نزدیک رفته و با تغییر ساختار و نام مورد استفاده قرار گرفته است.

بسیاری پژوهشگران، سنتور را سازی ایرانی می دانند که در زمانهای بس دور به کشورهای آسیایی مانند عراق، پاکستان، هند، کره، ویتنام، چین، تاجیکستان، ارمنستان، گرجستان، ترکمنستان و دیگر کشورهایی که البته برخی خود در قلمرو ایران زمین بوده اند راه یافته است. همچنین دامنه نفوذ و تأثیر این ساز خوش آوا تا سرزمین هایی چون ترکیه، سوریه، مصر اوکراین، یونان گوش و جان مردمان آن دیار را نیز نواخته است.برخی از پزوهشگران، ساختار ساز پیانو را الهام گرفته از سنتور می دانند. گویند سرورالملک، سنتور نواز روزگار امیرکبیر چون دستش به اولین پیانوی وارداتی ایران رسید، به اندک تأمل و کوشش، این ساز را در دستگاه ماهور نواخت و به کوششی دیگر، با تغییر کوک، پیانو را در دستگاه شور به آوا در آورد و به تدریج با الهام از تجارب خویش از کوک ساز سنتور، کوکهای ایرانی دیگر بر پیانو ابداع کرد که امروزه نیز نوازندگان پیانوی ایرانی، از این کوکها با نام " سرورالملکی" یاد می کنند و آنها را به کار می گیرند.

شمایلی که امروزه از سنتور در اختیار ایرانیان است، برگرفته از طرح هایی است که اساساٌ از 150 سال(دوران قاجار)  پیش ابداع و ساخته شد و در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار گرفت و البته باز هم در طول زمان تغییر و تکامل یافت.

نامدارن عرصه نوازندگی سنتور

از نوازندگان نامدار سنتور از دوران قاجار تا سالهای اخیر ، می توان به سرورالملوک، محمد صادق خان، علی اکبر شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا، فرامرز پایور، منصور صارمی، حسین ورزنده، مجید نجاحی، حسین ملک، فضل اله توکل، پرویز مشکاتیان، مجید کیانی، داریوش صفوت، محمد حیدری، پشنگ کامکار اشاره نمود که هم در زمینه نوازندگی و آموزش سنتور فعالیت کرده اند.  البته بس بزرگان و اساتیدی در این عرصه بوده و هستند که البته خود دست پروردگان پیشینیان یادشده هستند.

نام سنتور در دیگر کشورها

سنتور، با تغییراتی اندک در شکل ساختاری خویش، در شرق و غرب عالم حضوری درخشان دارد.

سنتور را در کشور چین" یان کین"، در اروپای شرقی " دالسی مر"، در انگلستان " باترفلایها"، در آلمان و اتریش " مک بر"، در هندوستان " سنتور"، در کامبوج " فی" و در امریکا " ریتر" می نامند که البته همان گونه که اشاره شد، دارای تشابهات و تفاوتهایی با یکدیگرند.

ساختار ساز سنتور

سنتور، عبارت است از یک ساز جعبه ای به شکل ذوزنقه متساوی الاضلاع که طول ضلع بلند آن90، ضلع کوتاه35، اضلاع طرفین38 و ارتفاع دوصفحه ی بالا و پایین آن 3/6 سانتی متر است.

روی صفحه، اغلب 18 پایه یا " خرک" در دو ردیف 9 تایی در طرفین قرار گرفته که روی هر خرک تعداد 4 سیم با کوک هم نام کشیده شده است. سیم ها، از سمت چپ دیواره ساز به سیم گیرهای ثابت و از سمت راست به میله هایی وصلند که اصطلاحاً با آن ها " گوشی"  گفته می شود. کار گوشی ها نگهداری کوک سیم هاست.

روی خرکهای سمت راست، سیم هایی زرد رنگ از جنس آلیاژ برنز و روی خرکهای سمت چپ، سیه های نقره ای رنگ از جنس آلیاژ نیکل کشیده شده است.

وجود خرک ها، صفحه ی سنتور را به 4 قسمت تقسیم می کند که سیم های 2 قسمت سمت راست ( سیمهای زرد) برای صداهای بم و سیه های 2 قسمت سمت چپ ( سیمهای نقره ای یا سفید) برای صداهای زیر کوک می شوند.

این نمونه از سنتور، نمونه ای است که امروزه متداول ترین نوع سنتور به شمار می آید که به آن سنتور 9 خرک  و یا سنتور " سل کوک"می کویند. نمونه های 12 خرک پیشتر رواج بسیاری داشت و نمونه های 10 و 11 خرک نیز ساخته می شود به بیشتر به منظور گسترش نت های سنتور به ویژه نت های بم است.

سیم های سنتور، به وسیله دو ترکه چوبی به نام "مضراب" به ارتعاش در می آیند. مضرابها دارای چهار قسمت سری، ساقه، حلقه و دم هستند. در سالهای اخیر در زیر سری مضرابها، نمد میپسبانند تا صدای سنتور نرمتر و کم زنگ تر گردد.

با توجه به روند رو به گسترش نگرش و رویکرد علمی به موسیقی و سازهای ایرانی، نمونه هایی دیگر از سنتور ساخته می شود که کلیه فواصل ربع پرده ای محدوده ی نت های سنتور را دارد. این گونه سنتور را سنتور کروماتیک می نامند که در آرایه ها و مد گردانی و شیوه های نوین سنتور نوازی، نقشی حیاتی دارند. سنتور کرواتیک، با همان گستره صوتی سنتور معمولی ساخته می شود که البته تعداد خرکها به مراتب بیشتر است؛ اما بر روه هر خرک، 3 سیم با کوک همنام کشیده می شود.

کوک سنتور

به دلیل تعداد بسیار سیم های سنتور و به ویژه همنام بودن نت هرچهار سیم از ساز با یکدیگر و همچنین به دلیل تأثیر زیاد عواملی چون اختلاف دما، رطوبت، جا به جایی، ضربه و دیگر عوامل در خارج شدن کوک سیم ها، لازم است نوازنده سنتور تسلطی ماهرانه نسبت به کوک سنتور داشته و هر بار پیش از نواختن سنتور، از درستی کوک یکایک سیمهای آن مطمئن باشد.

منابع و کتابهای معتبر در زمینه ی آموزش سنتور:

کتاب آموزش سنتور ؛ دستور سنتور( فرامرز پایور) 

کتاب آموزش سنتور ؛ شیوه ی سنتور نوازی( پشنگ کامکار)

کتاب آموزش سنتور ؛ دستور سنتور( پرویز مشکاتیان)

کتاب آموزش سنتور ؛ بررسی سه شیوه ی هنر تکنوازی در موسیقی ایران ( مجید کیانی)

کتاب آموزش سنتور برای کودکان؛ کودک، سنتور، شادی ( قدرت اله ستایش)

کتاب زندگینامه و آثار حبیب سماعی؛ حبیب سماعی و راویان آثار او ( شهاب منا)

مراحل آموزش سنتور

آموزش سنتور، بر اساس شیوه و مکتب سنتور نوازی اساتید گوناگون، تفاوتهایی با یکدیگر دارند؛ اما به طور مشترک و کلی، آن چه که در آموزش سنتور متداول است عبارت اند از:

مرحله 1 آموزش سنتور ؛ تمرکز، تعمق و رسیدن به آرامش پیشاز اجرای ساز.

مرحله 2 آموزش سنتور ؛ شامل شناخت ساختار، ویژگی ها و تاریخچه مختصر سنتور.

مرحله3 آموزش سنتور؛ شامل طرز نشستن پشت شاز سنتور، تنشیم ارتفاع، زاویه و فاصله ی سنتور تا نوازنده، طرز به دست گرفتن مضرابه و به حرکت در آورده آن ها.

نکته ی در خور توجه این که، مرحله ی 1 و 3 در کلیه مراحل بعد باید تکرار شود.

مرحله 4 آموزش سنتور ، شناخت کاربردی تئوری موسیقی شامل خواندن و نوشتن نت ها، ریتمها و نت های روی سنتور.

مرحله 5 آموزش سنتور ؛ فراگیری ، تمرین و اجرای سنتور بر اساس دستور العمل استاد و درسهای کتب مرجع.

مرحله 6 آموزش سنتور ؛ فراگیری، تمرین و اجرای ردیف های دستگاهی موسیقی ایرانی.

مرحله 7  آموزش سنتور ؛ فراگیری و تمرین در زمینه ی کوک کردن ساز.

مرحله 8 آموزش سنتور ؛ فراگیری، تمرین و اجرای قطعات ضربی مناسب.

مرحله 9 آموزش سنتور ؛ فراگیری، تمرین و اجرای آثار و قطعات نامدار آهنگسازان ایرانی به ویژه تکنوازی های سنتور.

مرحله 10 آموزش سنتور ؛ فراگیری، تمرین و اجرای تکنیک های ماهرانه و ظرایف اجرای سنتور.

مدرسین آموزش سنتور در آموزشگاه موسیقی شمیم باران